Armoede bestaat niet

VERTALING VAN HET ESSAY VAN SELÇUK BALAMIR, BESPROKEN IN ROTTERDAM, 16 NOVEMBER. 

Het oorspronkelijke Engelse essay vind je hier.

Armoede bestaat niet. Wat wel bestaat is verarming; een actief, doelbewust proces van onteigening en uitputting. Arm zijn is geen onvermijdelijke en ongelukkige toestand, en het is zeker geen toeval. Sommigen worden verarmd zodat anderen verrijkt kunnen worden. Er is geen armoede, maar wel ongelijkheid op een historisch ongekende schaal. De rijkste één procent van de mensheid bezit, regeert, consumeert en vervuilt meer dan de helft van de mensheid. Met andere woorden: het probleem is niet dat er te veel arme mensen zijn, maar dat er te veel rijke mensen zijn. Zij beheersen het financiële kapitaal, de koolstofstromen en de private veiligheid, die allemaal moeten worden afgeschaft. De enige echte trickle-down-economie is het doorbreken van de dammen van macht en privileges. Denk eens aan de slogan ‘ Verander je dieet voor het klimaat – eet de rijken. Zou design daarbij kunnen helpen?

Waar armoede bestaat, bestaat het by design. Het wordt gepland, geïmplementeerd en gehandhaafd als een niet-onderhandelbare voorwaarde van het (laat) kapitalisme. De wereldeconomie is een totaalontwerp, en de neoliberale hegemonie is de ster-ontwerper  van ons leven. Armoede is geen bug maar een feature; het is wat extractivisme van hulpbronnen, arbeidsuitbuiting en kapitaalaccumulatie smeert. Ik weiger dus om op zichzelf over armoede te praten zonder in één adem te noemen: de insluiting van de commons, wit-supremacistische koloniale imperiums, overontwikkeling, commodificatie, concurrentie, deregulering, consumentisme, financialisering en, uiteindelijk, de ineenstorting van het klimaat. Laten we het, bij gebrek aan een betere term, armoede* noemen, met een asterisk om ons eraan te herinneren dat het nooit oppervlakkig kan worden begrepen of direct kan worden aangepakt. We moeten tot aan de wortels graven.

Er bestaat echter nog een ander soort armoede: de  armoede van de verbeelding. Het tast de kapitalistische geest aan. Voor de homo  Economicus kan rijkdom alleen worden uitgedrukt in de context van het universele equivalent van geld. Het kan overal een prijs op plakken en de waarde van alles verhullen. Het kan de vorm hebben van aandelen of vloeistoffen, eigendommen of plastic, munten of crypto, maar altijd in de zak van een individu. Dit is de reden waarom de experts vanuit hun glazen torens armoede definiëren als ‘leven van minder dan een dollar per dag’. Eén dollar is goed, twee dollar is beter. Het is eenvoudige, wonderbaarlijke rekenkunde. Hoe meer geld je hebt, hoe gezonder en gelukkiger je bent. Economische ontwikkeling en sociale vooruitgang zijn afhankelijk van het feit dat jij jouw punt van een steeds kleiner wordende taart vergroot. Wat een enorm falen van de verbeelding.

Vaak is de afwezigheid van armoede* de aanwezigheid van de grootste rijkdommen en goederen van onschatbare waarde. Dit zijn dingen die niemand voor zichzelf kan bezitten of kopen: toegang tot schone lucht en schoon water, rechten op land en vrijheid, en gelijkheid tussen mensen en soorten. Goed leven is leven wanneer alles goed is en wanneer iedereen gezond is. Het tegenovergestelde van armoede is dus niet rijkdom, maar rechtvaardigheid. Gerechtigheid is niet alleen toekomstige rechtvaardigheid, maar ook historische genoegdoening. Het is geen onverschillige gelijkheid, maar verstrengelde gelijkheid. Als armoede ontworpen kan worden, dan zie ik geen reden waarom rechtvaardigheid niet ontworpen kan worden. Eeuwenlang heeft revolutionaire politiek precies dat bedoeld: rechtvaardigheid (mede) vormgeven door de hoop te disciplineren en de macht van het volk op te bouwen. Waarom keren we dus niet terug naar sommige revolutionaire inzichten uit het verleden, om lessen te trekken voor het ontwerpen van de eco-sociale rechtvaardigheid van de toekomst? Onderstaande selectie is zeker niet uitputtend. In feite is het beperkt tot (overwegend blanke, cis, mannelijke) westerse discoursen. Ik zal vragen of we eventuele latente (zelf)kritische onderstromen kunnen redden die in staat zijn hun eigen eindigheid te begrijpen, zonder tussenkomst van dekoloniale of pluriversale perspectieven.

DE ZIEL VAN DE ONTWERPER ONDER HET SOCIALISME

In zijn beroemde, vaak geciteerde maar enige politieke essay, The Soul of Man Under Socialism , schetst Oscar Wilde zijn utopische visie op het (libertair) socialisme en de plaats van werk, technologie en kunst daarin. In een ander tijdperk (waar hij niet werd vervolgd omdat hij queer was)  zou Wilde een uitzonderlijke ontwerpcriticus zijn geweest. Hoewel dit polemische essay enkele van mijn favoriete citaten van hem bevat, kan met recht worden gezegd dat sommige van zijn argumenten sinds 1891 ernstig verouderd zijn (namelijk zijn artistieke elitarisme en zijn verdediging van individualisme boven onderlinge afhankelijkheid). En toch blijft zijn kritiek op het liberalisme even relevant als altijd:

(…) with admirable though misdirected intentions, people very seriously and very sentimentally set themselves to the task of remedying the evils that they see. But their remedies do not cure the disease: they merely prolong it. Indeed, their remedies are part of the disease. (…) This is not a solution: it is an aggravation of the difficulty. The proper aim is to try and reconstruct society on such a basis that poverty will be impossible. (…) It is immoral to use private property in order to alleviate the horrible evils that result from the institution of private property. It is both immoral and unfair.

Ik hoor Wilde bijna een gat prikken in mijn eerdere betoog over armoede*. ‘Darling,’ zegt hij, ‘het is niet genoeg om armoede opnieuw te definiëren, met of zonder een fantasievol sterretje. Ons doel moet zijn om de samenleving opnieuw in te richten, zodat we oprecht kunnen verkondigen dat armoede niet bestaat. Niet als speculatieve provocatie, niet als utopisch denken, maar als materiële voorwaarde!” Touché. Laat ik het dan anders formuleren: als een ontwerp dat liefdadigheid uitstraalt uiteindelijk armoede reproduceert, en als het bestrijden van armoede betekent dat we de systemen die armoede veroorzaken ontmantelen, dan zou er niets minder dan een systeemverandering moeten worden ontworpen . Het is misschien wel het enige dat de moeite waard is om te ontwerpen. Systeemverandering betekent niet dat de volgende (groenere, slimmere, gladdere) versie van het kapitalisme moet worden geïnnoveerd. Het betekent dat we er fundamenteel en radicaal mee afrekenen. Is design daartoe in staat?

De armoede aan verbeeldingskracht is ook alomtegenwoordig in de wereld van design. Ondanks de wildgroei aan designgebieden zijn de meeste nog steeds ondergeschikt aan de wil van het kapitalisme als ster-ontwerper. De armoede van design ligt in het kapitalistische realisme ervan; het kan zich niets voorstellen of zich manifesteren buiten of voorbij de huidige orde. Het zit vol met technologische oplossingen, kortetermijndenken en oplossingsdenken. Het zit vol laaghangend fruit, valse beloften en gevaarlijke afleidingen. Geen wonder dat het land zo geobsedeerd is door ‘duurzaamheid’. Het enige waar het om gaat is het in stand houden van een niet-duurzaam systeem, en dat met de kleinst mogelijke aanpassingen. Maar we zouden er geen belang bij moeten hebben om er ook maar iets van in stand te houden. In plaats daarvan moeten we  het niet langer onderhouden, ontmantelen en composteren. Tenzij design het einde van het kapitalisme kan voorstellen en inluiden, kan het zijn goede-doelen-ambities niet op zinvolle wijze verwezenlijken.

‘REFUSE, REDUCE, RECYCLE’ HET KAPITALISME

Het is een omstreden zaak om je voor te stellen hoe het kapitalisme zal eindigen en te bespoedigen wat er zal volgen. Het is gemakkelijk om millenniumprofetieën in de seculiere politiek terzijde te schuiven, maar speculatie over de toekomst mag niet onbesproken blijven in design. Toch zijn postkapitalistische projecties in deze discipline moeilijk te vinden, waarschijnlijk uit dezelfde angst om niet serieus genomen te worden. Laten we ons ter inspiratie wenden tot enkele van de meest zelfverzekerde revolutionaire verhandelingen van de 20e eeuw. Toen een journalist in 1936 aan Buenaventura Durruti, een Spaanse anarcho-syndicalistische held van de burgeroorlog, vroeg of de overwinning de moeite waard was als het land in puin zou belanden, zou hij hebben geantwoord:

(…) you must not forget that we can also build. It is we who built these palaces and cities, here in Spain and America and everywhere. We, the workers. We can build others to take their place. And better ones. We are not in the least afraid of ruins. We are going to inherit the earth; there is not the slightest doubt about that. The bourgeoisie might blast and ruin its own world before it leaves the stage of history. We carry a new world here, in our hearts. That world is growing in this minute.

Deze uitspraak brengt gelijk tranen in mijn ogen, en toch… ben ik net zo moedig als Durruti om de ruïnes van het kapitalisme te omarmen? Kunnen we ons een totale ineenstorting veroorloven? Ik vrees dat de inzet nu veel hoger is, met een op hol geslagen klimaatinstorting en een dreigende nucleaire winter. Steden en paleizen kunnen worden herbouwd, maar de structuur van het leven is veel moeilijker te herstellen. Dus wachten met het bouwen van een nieuwe wereld na de val van deze beschaving lijkt mij niet redelijk. Als we het kapitalisme (en daarmee het design zoals we het kennen) willen composteren, hoe ziet de afvalhiërarchie er dan uit?  Welke delen van het kapitalisme zullen we afdanken, afslanken, hergebruiken, recyclen en herbestemmen?  Laten we Durruti’s  tabula rasa- benadering vergelijken met een andere postkapitalistische strategie. De Industrial Workers of the World is een revolutionaire vakbond die een eeuw geleden bijzonder invloedrijk was in de Engelssprekende wereld. De preambule van zijn grondwet, aangenomen in 1906, verkondigt zijn missie als volgt:

It is the historic mission of the working class to do away with capitalism. The army of production must be organized, not only for everyday struggle with capitalists, but also to carry on production when capitalism shall have been overthrown. By organizing industrially we are forming the structure of the new society within the shell of the old.

Hoewel ik houd van de upcycling-metafoor van wederopbouw vanuit de schil van het oud , lijkt de nadruk op het voortzetten van de industriële productie na de omverwerping van het kapitalisme vanuit het perspectief van vandaag een opvallende paradox. Alsof het enige probleem met de industriële productie de bazen zijn, en niet de bullshit jobs, ecocidale monoculturen, giftige chemicaliën, geplande veroudering, verslavende platforms of manipulatieve reclame. Wij willen daar toch zeker niets van erven? Persoonlijk heb ik geen zin om oude industrieën om te vormen tot door de gemeenschap gesteunde fabrieksboerderijen, fast fashion-ketens in overheidsbezit, of militair-industriële coöperaties. Zonder adequate steun voor het verdwijnen van industrieën in transitie zou het geen verrassing moeten zijn dat werknemers die het risico lopen hun levensonderhoud te verliezen, de status quo zouden willen handhaven. Het simpelweg veranderen van de eigendomsstructuur van bedrijven is dus niet voldoende om naar een nieuwe samenleving over te stappen. Bestaat er ergens een postkapitalistische weg voorwaarts tussen de (al te vereenvoudigde) scenario’s van Durruti en de IWW?

Het goede nieuws is dat er al een synthese bestaat van vakbondsdenken en milieubewustzijn in een eco-sociaal raamwerk: het heet Just Transition. Zoals de slogan van organisator van klimaatrechtvaardigheid Quinton Sankofa ons eraan herinnert: “ Transitie is onvermijdelijk – gerechtigheid niet. Dit komt omdat transitie een dubbelzinnige term is; als we niet oppassen, kunnen we net zo goed overgaan op het ecofascisme. Gerechtigheid is dus geen mooie toevoeging bovenop de toch al enorme transformaties die moeten plaatsvinden. Het is een moreel kompas, een praktische veldgids en, eerlijk gezegd, het enige politiek realistische programma dat niet met zich meebrengt dat diepgewortelde massale armoede* wordt bestendigd en verergerd. Kruispuntdenken toepassen op problemen, strijd en oplossingen is de manier om macht, veerkracht en diversiteit op te bouwen op deze onrechtvaardige, beschadigde maar nog niet volledig gebroken planeet. Met andere woorden: er zijn geen snelle oplossingen en geen wondermiddelen, maar er is wel het geduldige, zorgvuldige en ingewikkelde werk van het verweven van ecologische, economische en raciale rechtvaardigheid in het tapijt van sociale vooruitgang.

HET ONTWERPEN VAN DE BIOCOMMUNISTISCHE TRANSITIE 

Een rechtvaardige transitie impliceert selectieve, aandachtige en weloverwogen keuzes. Dit is waar volgens mij design een cruciale rol speelt; het kan helpen bij het intermediëren tussen ecologische imperatieven, economische noodzakelijkheden, politieke mogelijkheden en culturele denkbeelden. Velen zullen het erover eens zijn dat design meer affiniteit heeft met het initiëren van een transitie dan met het aanzetten tot een revolutie. En toch blijft transitie een misleidend label. Het lijkt een stabiele voortgang van punt A naar punt B te impliceren. De komende eeuw biedt dergelijke troost niet. Ik betwijfel eerlijk gezegd het bestaan ​​van betrouwbare veilige havens op deze onstabiele planeet, mogelijk nog eeuwenlang. Dus voor het geval mijn revolutionaire retoriek en postkapitalistische propaganda niet genoeg zijn, heb ik nog een provocatie te maken. In een lezing uit 2022 (her)conceptualiseert de marxistische wetenschapper Nick Dyer-Witheford het biocommunisme als een politiek programma voor een collectivistisch systeem dat past bij de biocrisis waarmee we worden geconfronteerd :

(…) it can be objected that the term [biocommunism] merely replicates the problematic of “eco-socialism”, already the topic of a large and important literature (…). If biocommunism seeks to rephrase the issue, it is in part to convey that ecological crisis has entered a new phase in which the time for averting disaster has expired, and battles are now fought out on already-catastrophized ground, demanding more urgent “measures taken”.

Dat wil zeggen: de tijd voor een ordelijke eco-sociale transitie is al voorbij. Welke toekomst we ook bedenken, ze zal voort moeten komen uit noodhulp. Dit wijkt nog steeds af van de visie van Durruti, omdat de focus niet ligt op het soort paleizen dat we bouwen in de nasleep van de kapitalistische ruïnes, maar op de manier waarop we voor elkaar zorgen te midden van de verwoesting. Daartoe schetst Dyer-Witheford zes principes die het biocommunistische bestuur karakteriseren: rampenbestrijding, open grenzen, publieke overnames, rantsoenering van hulpbronnen, baangaranties en economische planning. Dit alles onderdrukt rechtstreeks aspecten van armoede* en probeert de onvoorstelbare (ecologische en economische) verarming die de mensheid te wachten staat, te verzachten. Als een werk van speculatief systeemontwerp biedt het biocommunisme een tot nadenken stemmende herconfiguratie van hoe de staat, het maatschappelijk middenveld en de commons kunnen reageren op de zich ontvouwende catastrofe. Het geeft ook aan wat we in het heden kunnen ontwerpen, waaraan we kunnen samenwerken en waar we voor kunnen vechten, zonder te wachten op een revolutie of een apocalyps.

Als er één les is die design kan leren van de revolutionaire politiek die in de voetsporen treedt van Wilde, Durruti, de IWW en Dyer-Witheford, dan is het deze. De combinatie van speculatie en prefiguratie, oftewel visionaire en praktische strategieën, is een passende formule voor onze turbulente tijden. Een dergelijke synthese zou ons zelfs een smalle ontsnappingsroute kunnen bieden aan het ergste wat nog moet komen. Als design tegelijkertijd prefiguratief en speculatief kan zijn, dan kan er inderdaad een revolutie worden ontworpen, waarbij de middelen en doeleinden van de transitie met elkaar kunnen worden verzoend. Het maakt minder uit of je het transitie, degrowth, postkapitalisme, ecosocialisme of biocommunisme noemt. De verschillen zijn oneindig klein vergeleken met de enorme afgrond van de ineenstorting en massale uitsterving van de beschaving.  Het is tijd om moedig te zijn en “to fight like hell for the living.”